श्यामची आई उपेक्षित

एखादी व्यक्ती किंवा संस्थेच्या आयुष्यात पंचाहत्तरी अर्थात अमृतमहोत्सव साजरा करणे हा एक आनंदसोहळा असतो. त्या निमित्ताने खास समारंभ आयोजित करण्यात येतो. पंचाहत्तर वर्षांनतरही एखादे पुस्तक बाजारात विकले जात असेल, त्या पुस्तकाच्या चार लाखांहून अधिक प्रतींची विक्री झाली असेल तर ते पुस्तक प्रकाशित करणाऱ्या प्रकाशन संस्थेसाठीही गौरवाची गोष्ट आहे. मात्र साने गुरुजी यांच्या ‘श्यामची आई’ या पुस्तकाला अमृतमहोत्सवी वर्षांत हे भाग्य लाभलेले नाही. हे पुस्तक प्रकाशित करणाऱ्या ‘पुणे विद्यार्थी गृह’ या संस्थेने या निमित्ताने कोणतेही विशेष कार्यक्रम किंवा उपक्रम राबवलेले नाहीत. त्यामुळे अमृतमहोत्सवी वर्षांत ‘श्यामची आई’ उपेक्षित राहिली आहे.


दरम्यान या संदर्भात महाराष्ट्र राज्य शासनाच्या सांस्कृतिक विभागाचे प्रदान सचिव आनंद कुलकर्णी यांच्याकडे विचारणा केली असता ‘श्यामची आई’ चा अमृतमहोत्सव साजरा करण्याबाबत सकारात्मक प्रतिसाद दिला. ते म्हणाले, मी आत्ता दिल्लीत आहे. असा काही प्रस्ताव असेल तर मला त्या बाबत आत्ताच काही सांगता येणार नाही. पण प्रस्ताव नसेल तर त्यावर जरुर विचार करू.

पांडुरंग सदाशिव साने ऊर्फ साने गुरुजी यांनी लिहलेले हे पुस्तक १९३५ मध्ये प्रकाशित झाले होते. साने गुरुजी हे नाशिक येथील कारागृहात असताना १९३३ मध्ये त्यांनी या पुस्तकाच्या लेखनाला सुरुवात केली होती. पुस्तक प्रकाशित झाल्यापासून आजतागायत त्याची सातत्याने विक्री होत आहे. याच पुस्तकापासून प्रेरीत होऊन आचार्य अत्रे यांनी ‘श्यामची आई’ या मराठी चित्रपटाची निर्मिती केली होती. चित्रपटाला राष्ट्रपती सुवर्णपदकही मिळाले आणि सुवर्णपदक मिळवणारा तो पहिला मराठी चित्रपट ठरला.

‘श्यामची आई’ या पुस्तकानेही इतिहास घडवला आणि नवे विक्रम प्रस्थापित केले. आजही पुस्तकाची लोकप्रियता कमी झालेली नाही. पुस्तकाचे ४४ वेळा झालेले पनर्मुद्रण त्याचेच द्योतक आहे. सहा वर्षांपूर्वीच या पुस्तकाने चार लाख प्रतींच्या विक्रीचा टप्पा ओलांडला होता.

या पुस्तकाच्या पंचाहत्तरीच्या निमित्ताने पुणे विद्यार्थी गृहाकडून विशेष सोहळा आयोजित केला जाईल, अशी ‘श्यामची आई’ पुस्तकप्रेमींची अपेक्षा होती. मात्र प्रकाशन संस्थेने त्या अपेक्षेवर बोळा फिरवला आहे. अमृतमहोत्सवी वर्षांनिमित्ताने कोणताही विशेष सोहळा, कार्यक्रम किंवा उपक्रम आयोजित करण्यात आलेला नाही.

ज्या साने गुरुजींनी या पुस्तकाचे मुद्रण हक्क (कॉपीराईट) पुणे विद्यार्थी गृहाला (पूर्वीचे अनाथ विद्यार्थी गृह) त्यांच्या या लोकप्रिय पुस्तकाच्या अमृतमहोत्सवी वर्षांत कोणताही सोहळा आयोजित न करणे ही दुर्दैवाची बाब असल्याचे बोलले जात आहे. अनाथ विद्यार्थी गृहाच्या लोकसंग्रह मुद्रणालयात साने गुरुजी यांचे ‘पत्री’ हे वृत्तपत्र छापण्यात येत होते. मात्र तत्कालिन सरकारविरोधी लेखनामुळे हे मुद्रणालय जाळले गेले. तेव्हा विद्यार्थी गृहाला झालेल्या नुकसानीची भरपाई करण्याासाठी साने गुरुजी यांनी आपल्या ‘श्यामची आई’ या पुस्तकाचे मुद्रण हक्क संस्थेकडे सुपूर्द केले होते.

दरम्यान या संदर्भात पुणे विद्यार्थी गृह प्रकाशन संस्थेत संपर्क साधला असता तेथील शेटे नावाच्या पदाधिकाऱ्यांनीच पुस्तकाच्या अमृतमहोत्सवी वर्षांच्या निमित्ताने सध्यातरी विशेष काही कार्यक्रम किंवा उपक्रम आयोजित करण्याबाबत विचार नसल्याचे सांगितले. आपल्याला भेटायला आत्ता काही लोक आलेले असल्याचे सांगून ‘श्यामची आई’ पुस्तकाबाबत अधिक काही माहिती देण्यास व बोलण्यास शेटे यांनी असमर्थता दर्शवली. थोडय़ा वेळाने पुन्हा संपर्क साधू का, अशी विचारणा केली असता, तुमच्या पुणे कार्यालयातील एखाद्या माणसाला आमच्या येथे पाठवा, तुम्हाला हवी असेलेली माहिती आम्ही त्यांना देऊ, असेही उत्तर शेटे यांनी दिले