09 March 2010

गॅझेट्स आता ऑनलाईन

महाराष्ट्र शासनाच्या महाराष्ट्र दर्शनिका (गॅझेटिअर्स) विभागातर्फे तयार करण्यात आलेली सर्व जिल्हा आणि राज्य गॅझेटिअर्स आता ऑनलाईन उपलब्ध करुन देण्यात आली असून यापैकी काही गॅझेट्स सीडी स्वरुपातही प्रकाशित करण्यात आली आहेत. संपूर्ण देशात अशा प्रकारचे काम करणारे महाराष्ट्र हे पहिलेच राज्य ठरले आहे. देशातील सर्व राज्यांनी आपली गॅझेट्स ऑनलाईन करावी, अशी सूचना केंद्र शासनाच्या गृह विभागाकडून नुकतीच सर्व राज्यांना करण्यात आली आहे. मात्र त्यापूर्वीच महाराष्ट्राने हे काम करुन या कामात पहिला क्रमांक पटकाविला आहे.


स्वातंत्र्यपूर्व काळातही गॅझेटिअर ही संकल्पना होती. ब्रिटिशांनी आपल्या प्रशासकीय कामासाठी अशी गॅझेट्स तयार केली. स्वातंत्र्यानंतर ‘लोककल्याणकारी राज्य’ ही संकल्पना आपल्या भारतीय राज्य घटनेने स्वीकारली आणि पुन्हा एकदा नव्याने किंवा आहे त्या गॅझेटिअर्समध्ये सुधारणा करुन त्याच्या पुनर्मुद्रणाचे काम हाती घेण्यात आले. केंद्र शासनाच्या सूचनेनुसार प्रत्येक राज्यात संपादक मंडळ स्थापन करुन हे काम सुरु करण्यात आले. या सर्व कामामध्ये महाराष्ट्र शासनाच्या दर्शनिका विभागाने आघाडी घेऊन जिल्हा, राज्य गॅझेटिअर्स काही वर्षांपूर्वीच ऑनलाईन स्वरुपात तयार करण्याचे काम सुरु केले. बंगरुळू येथे २००२ मध्ये पहिली अखिल भारतीय गॅझेटिअर्स परिषद आयोजित करण्यात आली होती. त्यावेळी महाराष्ट्र राज्याची काही गॅझेट्स सीडी स्वरुपात आणि ऑनलाईन करण्यात आल्याचे तेथे सांगितल्यावर सर्व राज्यांनी महाराष्ट्राचे अभिनंदन केले होते. पुढे दोन वर्षांतच सुमारे ७५ गॅझेटिअर्स आपण ऑनलाईन केल्याची माहिती महाराष्ट्र राज्य गॅझेटिअर विभागाचे कार्यकारी संपादक आणि संचालक डॉ. अरुणचंद्र पाठक यांनी ‘वृत्तान्त’शी बोलताना दिली.

देशातील अन्य कोणत्याही राज्याने जे काम आत्तापर्यंत केलेले नाही, ते आपण केले असल्याचे सांगून डॉ. पाठक म्हणाले की, गॅझेटिअर हे जिल्हा विकासाचे आणि नियोजनाचे दिशादर्शक साधन असावे, या उद्देशाने आपण हे काम केले आहे. महाराष्ट्रातील २६ जिल्ह्णाांची इंग्रजी भाषेतील गॅझेटिअर्स ऑनलाईन उपलब्ध असून लातूर, नागपूर सातारा (प्रत्येकी भाग १ व २)आणि रायगड जिल्ह्णााचे गॅझेटिअर्स मराठी भाषेतून तसेच महाराष्ट्र- भूमी व लोक, इतिहास प्राचीन काळ खंड-१, स्थापत्य व कला खंड १, भाग-२, औषधी वनस्पती आणि महाराष्ट्रातील वनस्पती शास्त्र आणि वनसंपदा ही राज्य गॅझेटिअर्स आपण ऑनलाईन उपलब्ध करुन दिली आहेत. स्वातंत्र्य आंदोलनाचा इतिहास व नांदेड जिल्ह्णााच्या गॅझेटिअरचे काम सुरू असून मध्ययुगीन इतिहास या गॅझेटिअरचे काम पूर्णत्वाच्या मार्गावर आहे.

केंद्र शासनाने देशातील सर्व राज्यांना गॅझेट्स ऑनलाईन करण्याच्या सुचना नुकत्याच दिल्या आहेत. मात्र आपण हे काम या प्रू्वीच केले असल्याने महाराष्ट्रासाठी ती अभिमानाची बाब असल्याची प्रतिक्रियाही डॉ. पाठक यांनी व्यक्त केली.

महाराष्ट राज्य शासनाच्या http://www.maharashtra.gov.in/ या संकेतस्थळावर ही सर्व गॅझेटिअर्स उपलब्ध आहेत. या संकेतस्थळावर अग्रभागी असलेल्या एका पट्टीवरील ‘गॅझेटिअर्स’ असे लिहिलेल्या चित्रावर क्लिक केले की हा सर्व खजिना अभ्यासक आणि जिज्ञासकांसाठी ऑनलाईन उपलब्ध आहे. किंवा http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/index.php थेट या पत्त्यावर क्लिक केले तरी ही सर्व गॅझेट्स पाहता येतील.

इच्छुकांना अधिक माहितीसाठी महाराष्ट्र राज्य गॅझेटिअर विभागात ०२२-२२६७८७७९/२२६९११२४ येथे संपर्क साधता येईल.

08 March 2010

खजिना शब्द-स्वरांचा

राष्ट्रपिता महात्मा गांधी, भारताचे पहिले पंतप्रधान पं. जवाहरलाल नेहरू, नेताजी सुभाषचंद्र बोस, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची भाषणे, शास्त्रीय संगीतातील दिग्गज पं. ओंकारनाथ ठाकूर, पं. दि. वि. पलुस्कर, गंगुबाई हनगल, हिराबाई बडोदेकर यांचे गायन तसेच जुन्या जमान्यातील विविध क्षेत्रातील दिग्गजांच्या मुलाखती आपल्याला ऐकायच्या असतील, त्यांच्या भाषण किंवा गायन शैलीचा अभ्यास करायचा असेल तर आपल्याला आता ते शक्य आहे. कारण आकाशवाणीने गेल्या अनेक वर्षांतील हा खजिना जपला आहे. जुन्या टेपवरील काही दुर्मिळ ध्वनिमुद्रण सीडी आणि कॅसेटवर घेण्यात आले असून ते रसिकांसाठी सशुल्क उपलब्धही करून देण्यात आले आहे.


खासगी दूरचित्रवाहिन्या, वृत्तवाहिन्या आणि एफएम रेडिओ यांचे प्रस्थ वाढले असले तरी काही वर्षांपूर्वी मात्र तशी परिस्थिती नव्हती. आकाशवाणी आणि दूरदर्शन अशी दोनच प्रभावी माध्यमे तेव्हा होती. त्यामुळे विविध क्षेत्रातील अनेक दिग्गजांनी आकाशवाणी-दूरदर्शनसाठी कार्यक्रम केले होते. मराठी संस्कृतीत अजरामर ठरलेले ग. दि. माडगूळकर आणि सुधीर फडके यांचे ‘गीतरामायण’ सर्वप्रथम आकाशवाणीवरूनच प्रसारित झाले होते. आकाशवाणीकडे अशा अनेक दिग्गजांचे ध्वनिमुद्रण जतन केलेले आहे. आकाशवाणी संगीत संमेलन कार्यक्रमात शास्त्रीय संगीतातील विविध घराण्यातील मान्यवर गायकांनी आपली हजेरी लावली होती. त्या सर्वाचे गायन आज सीडी आणि कॅसेट स्वरूपात उपलब्ध आहे.

पं. ओंकारनाथ ठाकूर, पं. दि. वि. पलुस्कर, उस्ताद अझिज अहमद खान वारसी यांच्यासह अन्य शास्त्रीय गायकांचे गायन, पं. भीमसेन जोशी, पं. राजन आणि साजन मिश्रा, वीणा सहस्त्रबुद्धे, पं. जसराज, सवितादेवी, शोभा गुर्टू यांनी सादर केलेली ‘भजनावली’, पं. कुमार गंधर्व, उस्ताद आमिरखान, पं. कृष्णराव, शंकर पंडित, एम. एस. सुब्बलक्ष्मी, पं. पन्नालाल घोष, पं. निखिल बॅनर्जी आदींचे सादरीकरण सीडी व कॅसेट स्वरूपात आकाशवाणीने रसिकांसाठी जतन केले आहे. आकाशवाणी मुंबई केंद्र, चर्चगेट येथे चौकशी कक्षात त्याविषयी माहिती मिळू शकेल.

आकाशवाणी मुंबई केंद्राकडेही प्रभा अत्रे, पं. के. जी. िगडे, शोभा गुर्टू, पं. जसराज, पं. अजय पोहनकर, परवीन सुलताना, अल्लारखा, पं. डी. के. दातार, गंगुबाई हनगल, पं. जितेंद्र अभिषेकी, हिराबाई बडोदेकर आदी दिग्गजांचे आकाशवाणीवर झालेले कार्यक्रम जतन करून ठेवण्यात आले आहेत. मराठी सुगम संगीतात भावगीतांचा उल्लेख तर अपरिहार्य असून आकाशवाणीवरून त्याकाळी सादर झालेली अनेक गाणी आजही रसिकांच्या ओठांवर आहेत. आकाशवाणी-मुंबई केंद्रावरून ‘भावसरगम’ या कार्यक्रमातून ही सर्व गाणी सादर झाली होती. मराठी सुगम संगीतातील हा सुवर्णकाळ होता. सुदैवाने आज ही गाणी आकाशवाणीकडे आहेत. आकाशवाणीच्या मुंबई केंद्रावरील कार्यक्रम अधिकारी आणि महाराष्ट्रातील सर्व आकाशवाणी केंद्रांकडे असलेल्या जुन्या कार्यक्रमांचे जतन करण्याासाठी स्थापन करण्यात आलेल्या अर्काइव्ह समितीचे राज्य समन्वयक भूपेंद्र मिस्त्री यांनी भावगीतांच्या सुवर्णकाळाचा वेध घेणारी मालिका गेल्या वर्षी जून ते सप्टेंबर या कालावधीत सादर केली होती.

मान्यवर कवी, लेखक, गायक, संगीतकार, शास्त्रज्ञ, राजकीय नेते, शाहीर, गझलकार, विचारवंत, शास्त्रज्ञ, अभिनेते, दिग्दर्शक, सामाजिक कार्यकर्ते अशा विविध क्षेत्रातील मान्यवर व्यक्तींच्या मुलाखती, गायन, आत्मकथन आकाशावणीच्या मुंबई केंद्राकडे जतन केलेले आहे. दिवंगत सामाजिक कार्यकर्ते बाबा आमटे यांची दाजी भाटवडेकर यांनी घेतलेली मुलाखत, व्यंगचित्रकार आर. के. लक्ष्मण यांची जॉर्ज फर्नाडिस यांनी घेतलेली मुलाखत तसेच जे. आर. डी. टाटा, भाऊसाहेब पाटणकर, हरिवंशराय बच्चन अशा अनेक मान्यवरांनी आकाशवाणीसाठी मुलाखत दिली होती. ज्येष्ठ दिवंगत साहित्यिक वि. वा. शिरवाडकर यांनी ‘माझा नाटय़लेखन प्रवास’ या विषयावर दिलेले भाषण असा दुर्मिळ खजिना आकाशवाणीकडे आहे.

आकाशवाणीवरून काही वर्षांपूर्वी जे कार्यक्रम सादर व्हायचे त्याचे ध्वनीमुद्रण ‘मेल्ट्रॉन’ यंत्रावर केले जायचे. कालांतराने यावर ध्वनिमुद्रण केले जाणे बंद झाले. आता आकाशवाणीत सर्वत्र कॉम्प्युटराइज्ड किंवा डिजिटल पद्धतीने ध्वनिमुद्रण केले जाते. आता अनेक वर्षांपासूनच्या ज्या जुन्या टेप्स आहेत, त्यापैकी काहींचे सीडी किंवा कॅसेटमध्ये जतन करण्यात आले आहे. राज्यात २२ आकाशवाणी केंद्रे असून त्या प्रत्येक केंद्राकडे अशा प्रकारे टेप्सवर केलेले अनेक जुने कार्यक्रम आहेत. यात लोककला, नाटक, संगीत, मुलाखती, विविध साहित्य आणि नाटय़संमेलने आणि अन्य कार्यक्रमांचा समावेश आहे. यापूर्वीही हा ठेवा जतन करण्यासाठी प्रयत्न करण्यात आले आणि आताही करण्यात येत आहेत. राज्यातील सर्व आकाशवाणी केंद्रांकडे असलेल्या कार्यक्रमांची यादी आपण मागवली असून त्यातून निवडक कार्यक्रमांचे जतन केले जाणार आहे. त्यासाठी केंद्र/राज्य शासनाकडून आर्थिक निधी मिळविण्यासाठी प्रयत्न सुरू असल्याची माहितीही मिस्त्री यांनी दिली.